کد مطلب:181014 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:253
امام و شاگردان معرفت
تلاش های امام سجاد علیه السلام در زمینه ی فكر و اندیشه و بینش و اجتماع و جامعه به ثمر رسید، طوری كه امام از دوستی و حمایت امت برخوردار شد، آن چنان كه كسی غیر از او به آن دست نیافته بود. هم چنین درمی یابیم كه فعالیت های آموزشی امام علیه السلام آرزوهایش را به واقعیت می رساند، مثلا مسجد نبوی شریف و دار امام علیه السلام در مدت 35 سال دوران امامت وی فعالیت های چشمگیری، آن هم در سطح بالا، را شامل شد، و در آن مدت، شاگردان زیادی را در همه زمینه های علمی، در مدینه ی منوره و مكه ی مكرمه تحویل داد، تا جایی كه توانست مدرسه ای با سبك و دانش ویژه به وجود آورد. كه در آن بزرگان زیادی مانند، راویان، محدثان و فقیهان معروف از آن مدرسه فارغ التحصیل شدند. این هم فهرستی از نام بعضی از آنها:
1 - ابوحمزه الثمالی ثابت بن دینار
2 - القاسم بن محمد بن ابی بكر
3 - علی بن رافع
4 - الضحاك بن مزاحم الخراسانی
5 - حمید بن موسی الكوفی
6 - ابوالفضل سدیر بن حكیم الصیرفی
7 - عبدالله البرقی
8 - یحیی بن ام الطویل
[ صفحه 48]
9-حكیم بن جبیر
1 - الفرزدق
11 - فرات بن أحنف
12 - أیوب بن الحسن
13 - ابومحمد القرشی السدی
14 - طاووس بن كیاس الهمدانی
15 - أبان بن تغلب بن رباح
16 - قیس بن رمانة
17 - ابوخالد وردان الكابلی
18 - سعید بن المسیب المخزومی
19 - عمر بن علی بن الحسین و أخوه عبدالله
20 - جابر بن محمد بن ابی بكر
و غیره. [1] .
و گروهی از صحابه امام علیه السلام:
1 - جابر بن عبدالله الانصاری
2 - عامر بن وائله ی الكنانی [2] .
3 - سعید بن المسیب بن حزن
4 -سعید بن جهان الكنانی
و اما از معروفترین توابع
1 - سعید بن جبیر
2 - محمد بن جبیر بن مطعم
3 - القاسم بن عوف
4 - اسماعیل بن عبدالله بن جعفر
5 - ابراهیم بن محمد بن الحنفیة و برادرش الحسن
6 - حبیب بن ابی ثابت
7 - ابویحیی الاسدی
8 - ابوحازم الاعرج
9 - سلمه بن دینار المدنی و غیره. [3] .
از جمله معروفترین راویانی را كه می توان نام برد عبارتند از: ازهری، سفیان بن عینیه، نافع، الاوزاعی، مقاتل، الواقدی و محمد بن اسحاق و غیره.
[ صفحه 49]
اما از راویانی كه از كسانی دیگر روایت كرده اند، می توان از طبری، ابن البیع، احمد بن حنبل، ابن بطه، ابوداوود، صاحب الحلیه، صاحب الاغانی، صاحب قوة القلوب، و صاحب اسباب النزول، صاحب الترغیب و الترهیب، و صاحب الفائق و صاحب المصطفی و غیره نام برد. (برای گرفتن اطلاعات بیشتر از كتاب «معاجم رجال الحدیث» استفاده نمایید). آنچه كه امام سجاد علیه السلام برای اسلام و امت انجام داد، این بود كه با تأسیس مدارسی تعداد زیادی از نخبگان را به اسلام و به جهان تحویل داد. اما در مورد راه طولانی كه امام در زمینه ی فكر اسلامی پیمود، یكی از مورخین اشاره می كند: كمتر كتابی در زهد و موعظه می یابی كه در آن جمله ی «قال علی بن الحسین علیه السلام» و یا «قال زین العابدین» در آن نباشد. [4] . بعد از اینكه نتایج مثبت و ارزنده ای را كه سیاست امام سجاد در جنبش تاریخی اسلام به وجود آورد، روشن ساختیم، تنها باید به روشی كه امام پایبند آن بود، اشاره كنیم. مراجعه ی دقیق به سیره ی امام علیه السلام ما را به این موضوع آگاه می كند كه آن حضرت علیه السلام شیوه ی مخصوص و ویژه ای را در پیش گرفته بود و مهمترین سرچشمه های به كار گرفته شده عبارتند از: 1 - زنده كردن یاد امام حسین علیه السلام و یارانش. امام با برگزاری مجالس عزاداری در خانه اش به این یادگار اهمیت ویژه ای می داد، تا برای همیشه آنها در یاد ملت و در یاد تاریخ زنده بمانند و در برانگیختن مردم بر ضد حكومت اموی كمك كند. امام صادق علیه السلام روایت می كند: علی بن حسین علیه السلام 20 سال گریست، یكی از یارانش گفت: چه وقت اندوه تو به پایان می رسد؟ امام علیه السلام جواب داد: وای بر من حضرت یعقوب علیه السلام دوازده پسر داشت، یكی از آنها گم شد، چشمش كور شد از شدت گریه و از غصه پشتش خمیده گشت، این در حالی بود كه پسرش زنده بود.
[ صفحه 50]
اما من ناظر كشته شدن پدر و برادر، عمو و هفده نفر از اهل بیت بودم، چگونه غم و اندوهم به پایان برسد؟ [5] .
امام علیه السلام آنقدر از واقعه «طف» ناراحت و غمگین بود كه با به پا كردن مجالس عزاداری و گریستن یاد این فاجعه ی دردناك را زنده می كرد. اما این حادثه بعدها تأثیر زیادی بر امام داشت، طوری كه آن را به نفع رسالت و دعوت الهی به كار گرفت، آن هم به وسیله ی نشان دادن مظلومیت اهل بیت علیهم السلام از طریق زنده كردن یاد شهدا و برانگیختن روح مقاومت بر ضد انحرافات و هر انحرافی كه در جامعه ی اسلامی به وقوع می پیوندد.
امام علیه السلام از یاد این فاجعه ی عظیم جهت خدمت به رسالت الهی استفاده می نمود و همیشه یارانش را به این كار تشویق می كرد: هر مؤمنی كه اشك او بر صورتش جاری گردد، آن هم به خاطر آزار و اذیتی كه دشمنان بر سر ما آوردند، خداوند او را در اخوت جایی شایسته و نیكو دهد و هر مؤمنی كه از او آزار و اذیتی به ما رسیده باشد، چشمانش گریان گردد - آن هم به خاطر دردی كه به ما رسانده بود - خداوند در روز قیامت او را از آتش جهنم دور می نماید. [6] .
مراسم یادبود واقعه ی «طف» كه امام سجاد علیه السلام آن را به پا می داشت، در حقیقت رسوایی بود برای بنی امیه و آشكار كردن ظلم و ستم آنان و معرفی جنایت بزرگی كه در حق رسالت و دعوت انجام داده اند. و از آنجایی كه رویارویی مردم با خاندان اموی و یادآوری ظلم و ستم آنها غیر ممكن بود، مراسم احیای یاد امام حسین علیه السلام نتایج مثبتی را به نفع رسالت به دنبال داشت. زیرا این مراسم از مهمترین ابزاری بود كه امام
[ صفحه 51]
از طریق آن می توانست احساس خود را نشان دهد، هم چنین، احساس انتقام مردمی از حاكمان ستمكار بنی امیه را شدت می داد. به طوری كه این مراسم از مهمترین ابزاری گردید كه امام سجاد علیه السلام برای رسوایی سیاست ستمگرانه ی آنها در طول زندگی خود به كار گرفت. این مراسم سلاحی شد در دست مستضعفین، آن هم برای رویارویی با مستكبرین، حتی در زمان حاضر، كه مردم را به جان نثاری در راه اسلام بزرگ وامی دارد.
سیره ی امام سجاد علیه السلام روشی را برای ما به ارمغان آورده كه اوج كمال و رشد در آن نهفته است. حتی می توان اذعان كرد كه این ادعیه عصر طلایی خود را در زمان امام علیه السلام گذرانده است. ادعیه ی اهل بیت علیهم السلام، در قدرت بیان، و اوج معانی و سادگی الفاظ به اوج خود رسیده اند، مانند ادعیه ی امام علی بن ابیطالب علیه السلام. اما گلستان ادعیه ی امام سجاد علیه السلام به اوج بلوغ و به بالاترین مرتبه ی آمال رسیده است، از این روست كه می بینیم دعاهای امام سجاد علیه السلام دو رو دارند، مانند دو روی یك سكه، یك رو هدفش ارتباط و تكامل و عبادت و پرستش است و روی دیگر مسایل اجتماعی این ادعیه هماهنگ است با روند حركت اصلاحگری كه امام علیه السلام آن را رهبری می كرد. درست است كه وسیله ای است كه بندگان برای رسیدن به اوج رضای خداوند - تبارك و تعالی - آن را به كار می برند، غافل از اینكه امام توانست علاوه بر جنبه ی دعایی به آن جهت اجتماعی همه جانبه بدهد. این ادعیه، اندیشه های زنده و مواضع جدیدی را در بردارد. به همین جهت دعاهای امام سجاد علیه السلام دارای هدف های گوناگون و روشنی است. امام علیه السلام به مؤمنین یاد می دهد كه چگونه خدا را گرامی بدارند و درهای توبه را بگشایند. و چگونه خداوند را مناجات كنند و این كه بازگشت همه ی آنها به سوی خداست، هم چنین چگونگی برخورد با رسول خدا صلی الله علیه و آله و اولیای خدا را در نماز و حمد و
[ صفحه 52]
ثنا به آنان تعلیم می دهد. سپس به مؤمنین راه برخورد مسالمت آمیز با جامعه را بازگو می كند و چگونگی احسان به والدین و حق والدین بر اولاد حق اولاد بر والدین و حق همسایه را توضیح می دهد. و نیكوترین كارهایی كه یك مسلمان باید به آن پایبند باشد، را روشن می سازد. سپس چگونگی برخورد با مسائل اقتصادی، قرض الحسنه و غیره را توضیح می دهد. همه ی این موارد جاویدان در كتابی به نام صحیفه ی سجادیه در دسترس ما قرار گرفته است. این یادگار گرانبها مورد توجه بسیاری از ائمه ی اهل بیت علیهم السلام مانند، امام باقر علیه السلام، امام صادق علیه السلام، و غیره قرار گرفته است. [7] .
1 - ابوحمزه الثمالی ثابت بن دینار
2 - القاسم بن محمد بن ابی بكر
3 - علی بن رافع
4 - الضحاك بن مزاحم الخراسانی
5 - حمید بن موسی الكوفی
6 - ابوالفضل سدیر بن حكیم الصیرفی
7 - عبدالله البرقی
8 - یحیی بن ام الطویل
[ صفحه 48]
9-حكیم بن جبیر
1 - الفرزدق
11 - فرات بن أحنف
12 - أیوب بن الحسن
13 - ابومحمد القرشی السدی
14 - طاووس بن كیاس الهمدانی
15 - أبان بن تغلب بن رباح
16 - قیس بن رمانة
17 - ابوخالد وردان الكابلی
18 - سعید بن المسیب المخزومی
19 - عمر بن علی بن الحسین و أخوه عبدالله
20 - جابر بن محمد بن ابی بكر
و غیره. [1] .
و گروهی از صحابه امام علیه السلام:
1 - جابر بن عبدالله الانصاری
2 - عامر بن وائله ی الكنانی [2] .
3 - سعید بن المسیب بن حزن
4 -سعید بن جهان الكنانی
و اما از معروفترین توابع
1 - سعید بن جبیر
2 - محمد بن جبیر بن مطعم
3 - القاسم بن عوف
4 - اسماعیل بن عبدالله بن جعفر
5 - ابراهیم بن محمد بن الحنفیة و برادرش الحسن
6 - حبیب بن ابی ثابت
7 - ابویحیی الاسدی
8 - ابوحازم الاعرج
9 - سلمه بن دینار المدنی و غیره. [3] .
از جمله معروفترین راویانی را كه می توان نام برد عبارتند از: ازهری، سفیان بن عینیه، نافع، الاوزاعی، مقاتل، الواقدی و محمد بن اسحاق و غیره.
[ صفحه 49]
اما از راویانی كه از كسانی دیگر روایت كرده اند، می توان از طبری، ابن البیع، احمد بن حنبل، ابن بطه، ابوداوود، صاحب الحلیه، صاحب الاغانی، صاحب قوة القلوب، و صاحب اسباب النزول، صاحب الترغیب و الترهیب، و صاحب الفائق و صاحب المصطفی و غیره نام برد. (برای گرفتن اطلاعات بیشتر از كتاب «معاجم رجال الحدیث» استفاده نمایید). آنچه كه امام سجاد علیه السلام برای اسلام و امت انجام داد، این بود كه با تأسیس مدارسی تعداد زیادی از نخبگان را به اسلام و به جهان تحویل داد. اما در مورد راه طولانی كه امام در زمینه ی فكر اسلامی پیمود، یكی از مورخین اشاره می كند: كمتر كتابی در زهد و موعظه می یابی كه در آن جمله ی «قال علی بن الحسین علیه السلام» و یا «قال زین العابدین» در آن نباشد. [4] . بعد از اینكه نتایج مثبت و ارزنده ای را كه سیاست امام سجاد در جنبش تاریخی اسلام به وجود آورد، روشن ساختیم، تنها باید به روشی كه امام پایبند آن بود، اشاره كنیم. مراجعه ی دقیق به سیره ی امام علیه السلام ما را به این موضوع آگاه می كند كه آن حضرت علیه السلام شیوه ی مخصوص و ویژه ای را در پیش گرفته بود و مهمترین سرچشمه های به كار گرفته شده عبارتند از: 1 - زنده كردن یاد امام حسین علیه السلام و یارانش. امام با برگزاری مجالس عزاداری در خانه اش به این یادگار اهمیت ویژه ای می داد، تا برای همیشه آنها در یاد ملت و در یاد تاریخ زنده بمانند و در برانگیختن مردم بر ضد حكومت اموی كمك كند. امام صادق علیه السلام روایت می كند: علی بن حسین علیه السلام 20 سال گریست، یكی از یارانش گفت: چه وقت اندوه تو به پایان می رسد؟ امام علیه السلام جواب داد: وای بر من حضرت یعقوب علیه السلام دوازده پسر داشت، یكی از آنها گم شد، چشمش كور شد از شدت گریه و از غصه پشتش خمیده گشت، این در حالی بود كه پسرش زنده بود.
[ صفحه 50]
اما من ناظر كشته شدن پدر و برادر، عمو و هفده نفر از اهل بیت بودم، چگونه غم و اندوهم به پایان برسد؟ [5] .
امام علیه السلام آنقدر از واقعه «طف» ناراحت و غمگین بود كه با به پا كردن مجالس عزاداری و گریستن یاد این فاجعه ی دردناك را زنده می كرد. اما این حادثه بعدها تأثیر زیادی بر امام داشت، طوری كه آن را به نفع رسالت و دعوت الهی به كار گرفت، آن هم به وسیله ی نشان دادن مظلومیت اهل بیت علیهم السلام از طریق زنده كردن یاد شهدا و برانگیختن روح مقاومت بر ضد انحرافات و هر انحرافی كه در جامعه ی اسلامی به وقوع می پیوندد.
امام علیه السلام از یاد این فاجعه ی عظیم جهت خدمت به رسالت الهی استفاده می نمود و همیشه یارانش را به این كار تشویق می كرد: هر مؤمنی كه اشك او بر صورتش جاری گردد، آن هم به خاطر آزار و اذیتی كه دشمنان بر سر ما آوردند، خداوند او را در اخوت جایی شایسته و نیكو دهد و هر مؤمنی كه از او آزار و اذیتی به ما رسیده باشد، چشمانش گریان گردد - آن هم به خاطر دردی كه به ما رسانده بود - خداوند در روز قیامت او را از آتش جهنم دور می نماید. [6] .
مراسم یادبود واقعه ی «طف» كه امام سجاد علیه السلام آن را به پا می داشت، در حقیقت رسوایی بود برای بنی امیه و آشكار كردن ظلم و ستم آنان و معرفی جنایت بزرگی كه در حق رسالت و دعوت انجام داده اند. و از آنجایی كه رویارویی مردم با خاندان اموی و یادآوری ظلم و ستم آنها غیر ممكن بود، مراسم احیای یاد امام حسین علیه السلام نتایج مثبتی را به نفع رسالت به دنبال داشت. زیرا این مراسم از مهمترین ابزاری بود كه امام
[ صفحه 51]
از طریق آن می توانست احساس خود را نشان دهد، هم چنین، احساس انتقام مردمی از حاكمان ستمكار بنی امیه را شدت می داد. به طوری كه این مراسم از مهمترین ابزاری گردید كه امام سجاد علیه السلام برای رسوایی سیاست ستمگرانه ی آنها در طول زندگی خود به كار گرفت. این مراسم سلاحی شد در دست مستضعفین، آن هم برای رویارویی با مستكبرین، حتی در زمان حاضر، كه مردم را به جان نثاری در راه اسلام بزرگ وامی دارد.
سیره ی امام سجاد علیه السلام روشی را برای ما به ارمغان آورده كه اوج كمال و رشد در آن نهفته است. حتی می توان اذعان كرد كه این ادعیه عصر طلایی خود را در زمان امام علیه السلام گذرانده است. ادعیه ی اهل بیت علیهم السلام، در قدرت بیان، و اوج معانی و سادگی الفاظ به اوج خود رسیده اند، مانند ادعیه ی امام علی بن ابیطالب علیه السلام. اما گلستان ادعیه ی امام سجاد علیه السلام به اوج بلوغ و به بالاترین مرتبه ی آمال رسیده است، از این روست كه می بینیم دعاهای امام سجاد علیه السلام دو رو دارند، مانند دو روی یك سكه، یك رو هدفش ارتباط و تكامل و عبادت و پرستش است و روی دیگر مسایل اجتماعی این ادعیه هماهنگ است با روند حركت اصلاحگری كه امام علیه السلام آن را رهبری می كرد. درست است كه وسیله ای است كه بندگان برای رسیدن به اوج رضای خداوند - تبارك و تعالی - آن را به كار می برند، غافل از اینكه امام توانست علاوه بر جنبه ی دعایی به آن جهت اجتماعی همه جانبه بدهد. این ادعیه، اندیشه های زنده و مواضع جدیدی را در بردارد. به همین جهت دعاهای امام سجاد علیه السلام دارای هدف های گوناگون و روشنی است. امام علیه السلام به مؤمنین یاد می دهد كه چگونه خدا را گرامی بدارند و درهای توبه را بگشایند. و چگونه خداوند را مناجات كنند و این كه بازگشت همه ی آنها به سوی خداست، هم چنین چگونگی برخورد با رسول خدا صلی الله علیه و آله و اولیای خدا را در نماز و حمد و
[ صفحه 52]
ثنا به آنان تعلیم می دهد. سپس به مؤمنین راه برخورد مسالمت آمیز با جامعه را بازگو می كند و چگونگی احسان به والدین و حق والدین بر اولاد حق اولاد بر والدین و حق همسایه را توضیح می دهد. و نیكوترین كارهایی كه یك مسلمان باید به آن پایبند باشد، را روشن می سازد. سپس چگونگی برخورد با مسائل اقتصادی، قرض الحسنه و غیره را توضیح می دهد. همه ی این موارد جاویدان در كتابی به نام صحیفه ی سجادیه در دسترس ما قرار گرفته است. این یادگار گرانبها مورد توجه بسیاری از ائمه ی اهل بیت علیهم السلام مانند، امام باقر علیه السلام، امام صادق علیه السلام، و غیره قرار گرفته است. [7] .
[1] بحارالانوار / ج 46 / ص 133.
[2] المصدر السابق.
[3] مناقب آل ابي طالب / ج 3.
[4] مناقب آل ابي طالب / ج 4 / ص 161.
[5] مناقب آل ابي طالب.
[6] امام زين العابدين / ص 343.
[7] صحيفه سجاديه.